Terwijl kardinaal Bertone naar aanleiding van de kredietcrisis ondernemers en bestuurders oproept zich te bezinnen op de uitgangspunten van de christelijke ethiek, is er vorige week een boekje verschenen waarin drie auteurs een pleidooi houden voor meer 'katholiek denken' in politiek en bestuur. De schrijvers betogen dat de uitgangspunten van het katholiek sociaal denken moderner, actueler en vruchtbaarder blijken te zijn dan menigeen denkt.
Hein Pieper
In een tijd waarin individualisering zo’n grote invloed heeft op ons samenleven, biedt een begrip als ‘subsidiariteit’ een goed beginpunt voor organiseren. Een maatschappij kan niet zonder verbindingen. Zij heeft gemeenschappen nodig om zelf te ontstaan. Een samenleving is niet te sturen via wetten, regels en laat staan via een vrije markt. Het katholieke denken gaat ervan uit dat een mens een relationeel wezen is. Dit is iets anders dan wat het heersende liberale denken doet. Liberalen zien de mens als een autonoom wezen dat maximale vrijheid nodig heeft om zichzelf te kunnen zijn. Het katholieke denken zegt dat een mens pas mens wordt in en door zijn relaties met anderen. Het zijn deze verbindingen die het begin van samenleven vormen. Een samenleving vanuit dit niveau opbouwen, dat is subsidiariteit.
Failliet bestel
Politici en bestuurders draaien dit om. Zij denken dat zij de samenleving of een organisatie kunnen vormen van bovenaf. Zij hebben de neiging alles te beheersen en te sturen via protocollen of regelgeving, wat een verstikkende bureaucratisering voortbrengt. Het is gestold wantrouwen: mensen, medewerkers worden niet vertrouwd zaken uit zichzelf te kunnen doen.
Sturen via regelgeving is gestold wantrouwen
Een voorbeeld: in de thuiszorg is de laatste jaren alle energie gaan zitten in schaalvergroting. Om de medewerkers goed te kunnen aansturen worden allerlei nieuwe protocollen ontwikkeld. Er is niet alleen voor de medewerkers aan de basis nauwelijks ruimte eigen initiatief te nemen, maar een groot deel van hun tijd is gaan zitten in verslaglegging. Dit gaat ten koste van de kwaliteit van de aangeboden zorg. Daarnaast zijn de organisaties log en bureaucratisch geworden.
Hetzelfde verhaal is over de jeugdzorg, het onderwijs en zelfs over het bedrijfsleven te vertellen. De commissie-Dijsselbloem heeft het failliet van deze manier van aansturing in het onderwijs blootgelegd. Het tast niet alleen de vrijheid van onderwijs aan, maar ook de kwaliteit.
Zelf organiseren
Het heersende instrumentele denken binnen bestuur en management doodt zo niet alleen de creativiteit van mensen, maar doet ook geen oproep op het verantwoordelijkheidsgevoel van de betrokkenen. Zij mogen niet van de voorgeschreven protocollen of procedures afwijken. Er klinkt hierin nog het oude socialistische gelijkheidsdenken door: iedereen heeft dezelfde rechten. Ook dit staat haaks op het katholieke denken, want er is namelijk verschil tussen mensen. Daar moet je van uitgaan. Of zoals de heilige Benedictus het al zei: “Gelijke monniken, ongelijke kappen.” Het katholieke denken gaat uit van het gelijkwaardigheidprincipe. Iedere mens is gelijkwaardig en uniek. Het liberale denken bouwt geen samenleving op.
Je maakt een onderwijssysteem niet op gemiddelden, maar op individuele mensen. De ene patiënt heeft andere noden en behoeften dan de andere. Veel oudere werknemers houden het dan ook voor gezien. Zij mogen en kunnen zelf niet meer het verschil maken.
Opnieuw ruimte scheppen voor het zelflerende, zelforganiserende en het zelfcorrigerende vermogen van mensen is niet alleen noodzakelijk om adequate en toewijdende zorg te leveren. Het is ook een voorwaarde om het onderling vertrouwen tussen mensen te versterken.
Visie nodig
De kritiek tast het huidige denken over professionalisering aan. In 'Opnieuw Katholiek', dat ik met twee medestanders schreef, zijn we hier niet op tegen, integendeel zelfs. We wijzen echter op de eenzijdige nadruk op de technologische en daarmee economische aspecten ervan. Er wordt te veel vanuit modellen gedacht. Hiermee wordt aan de werkelijkheid voorbijgegaan. En niets is zo sterk als de werkelijkheid.
Het boekje is geen pleidooi tegen een sterke overheid, maar geeft wel aan dat de uitgangspunten vandaag de dag verkeerd liggen. Sturing is noodzakelijk om de zwakkeren te beschermen, maar dan wel een dienstbare sturing van onderop. Onze samenleving heeft nood aan bestuurders die de kracht en de verantwoordelijkheid van mensen weten aan te spreken. Technocratisch bestuur mag dan wel stoer klinken in vlotte oneliners in de media, maar in de huidige maatschappij waar sociale ontbossing tot bijna onbeheersbare leefklimaatproblemen heeft geleid, is visie nodig die nieuwe sociaal structuren moet scheppen, een visie die mensen het gevoel geeft dat zij ertoe doen.
Les geleerd
De provocerende titel 'Opnieuw katholiek' verwijst naar het gedicht uit 1935 ‘De ballade van den Katholiek’ van Anton van Duinkerken, die opstond tegen het heersende denken van zijn tijd. Wij willen eenzelfde statement maken tegen het heersende denken in onze tijd. Om vanuit het katholiek sociaal denken fundamentele kritiek te geven op het neoliberalisme, omdat het neoliberale denken geen samenleving opbouwt. Is dat niet de les die we de afgelopen weken hebben geleerd?
Erik Borgman, Donald Loose, Hein Pieper (red.), Opnieuw Katholiek, Katholiek Netwerk 2008, 93 pp., pb., € 14,90 (€ 6,00 via info@katholieknetwerk.nl), ISBN 978 90 5573 907 3.
.jpg)
